«شهر فرنگ» مستندی رادیویی درباره صنعت فیلمسازی ایران

گروه فرهنگ رادیو جوان روند رشد و توسعه هنر هفتم را بررسی می کند

بدون تردید دیدن فیلم سینمایی برای هر یک از ما جذاب است، به طوری که با دیدن هر فیلم می‌توانیم اطلاعاتی درباره جامعه سازنده آن به دست آوریم، به همین دلیل نقد و بررسی فیلم‌های سینمایی نیز نه‌تنها برای فعالان عرصه سینما جذاب بوده؛ بلکه بسیاری از علاقه‌مندان به این هنر نیز به دنبال دریافتن اطلاعاتی از پشت صحنه یا ناگفته‌های فیلم‌های سینمایی مورد علاقه شان بوده اند.

اما تاکنون این موضوع به‌جز برنامه‌هایی با سوژه‌های نقد و بررسی کاملا حرفه‌ای در رسانه‌ها بخصوص رادیو میسر نشده بود، تا این‌که شبکه جوان با توجه به نوع مخاطبانش تصمیم به تولید برنامه‌ای با موضوع بررسی صنعت فیلمسازی ایران در گروه فرهنگ گرفت و زمینه ساخت و تهیه برنامه‌ای با نام «شهر فرنگ» در این رادیوی پرمخاطب مهیا شد. از این‌رو برای اطلاع بیشتر از روند تولید این برنامه، راهی گروه فرهنگ رادیو جوان شدیم.

یدالله گودرزی، مدیر گروه فرهنگ رادیو جوان درباره تولید برنامه شهر فرنگ به قاب کوچک می‌گوید: مستند سازی یکی از قالب‌های بسیار جذاب برای رسانه‌ها است که معمولا به آن می‌پردازند و از آنجا که این نوع برنامه‌های مستند در میان مخاطبان جوان نیز بسیار محبوب هستند به فکر تولید مستندی درباره تاریخ سینمای ایران که بازگوکننده روند توسعه و پیشرفت این صنعت در کشورمان قبل و بعد از انقلاب بود افتادیم و در این زمینه اقدام کردیم.

وی در ادامه می افزاید: همان طور که می‌دانید مخاطبان رادیو جوان، گروه سنی مشخصی هستند و از آنجا که صنعت فیلم و سینما میان این گروه سنی از جامعه جایگاه ویژه‌ای دارد، به این فکر افتادیم که برای پاسخگویی به پرسش‌های بسیار زیاد ذهن پویای جوانان و نوجوانان ایران زمین درباره صنعت سینمای کشورمان، برنامه‌ای مستند در این زمینه تهیه کنیم. این در حالی است که مطمئن بودیم با توجه به علاقه مردم به هنر هفتم، این برنامه می‌توانست جایگاه ویژه‌ای میان دیگر مخاطبان خارج رده سنی یاد شده نیز دست و پا کند.  بنباراین این برنامه همانطور که اشاره شد بیشتر برای مخاطبان سنتی رادیو جوان که در رده سنی جوانان تولید شد که قرار است این مخاطبان سنتی با مرور خلاصه‌ای از روند شکل گیری سینما در ایران طی سال‌های گذشته تا دوران شکوفایی و بلوغ کامل پس از انقلاب اسلامی بطور کلی با صنعت هنر هفتم کشورمان آشنا شوند.

مدیر گروه فرهنگ رادیو جوان، با اشاره به اهمیت جایگاه سینما در جامعه ایران می‌افزاید: با توجه به اهمیت و جایگاه صنعت سینما در ایران بخصوص در میان نوجوانان سعی در شناساندن واقعی و دقیق این صنعت در ذهن نوجوانان که تجربه ای از سینمای قبل از انقلاب و سال‌های اولیه انقلاب نداشتند داشتم از این رو با استفاده از نظر کارشناسان و افرادی که خودشان این دوره را درک کرده بودند مستندی  دقیق و علمی و درست برای آنها آماده کردیم.

این مدیر رادیو جوان درباره شهر فرنگ نیز می‌گوید: با توجه به طرح این برنامه، ابتدا قرار بود شهر فرنگ یک مجموعه مستند 30 قسمتی باشد که به بحث و بررسی فیلم‌های ایران بپردازد، اما از آنجا که موضوع برنامه و همچنین مخاطبان تعیین کننده مدت زمان آن هستند هنگام برگزاری جلسات هماهنگی با عوامل برنامه، به این نتیجه رسیدیم که شاید این تعداد برنامه مناسب کار نیست و باید آن را افزایش دهیم که در نهایت دو دوبخش قبل و بعد از انقلاب اسلامی قرار است این مستند کامل شود.

گودرزی با اشاره به قدمت حضور سینما در ایران درباره اضافه شدن تعداد این برنامه می‌گوید: همان طور که قبلا اشاره شد، طی جلسات آماده‌سازی متوجه شدیم اگر قرار باشد که این برنامه طی یک برنامه 30 قسمتی به کار خود پایان دهد، شاید نتوانیم حق مطلب را برای مخاطبان بیان کنیم، از این‌رو تصمیم بر این شد که شهر فرنگ در 3 فصل به بررسی سینمای ایران بپردازد که فصل اول آن چندی پیش به پایان رسید.

وی در ادامه به فصل‌های مختلف شهر فرنگ اشاره می‌کند و می‌گوید: فصل اول به بررسی سینمای ایران از سال 1276 تا 1357 پرداخت و فصل دوم قرار است از 1357 تا 1384 را مورد بررسی قرار دهد، که با توجه به روند تولید و البته کنداکتور شبکه در صورت آماده شدن بخش دوم در یکی یا دوماه آینده فصل دوم روی آنتن خواهد رفت .

هدی فلاح، تهیه‌کننده و نویسنده این برنامه مستند رادیویی نیز در این زمینه می‌گوید: تغییرات و رشد صنعت سینمای ایران از ابتدای ورود تاکنون بسیار پرفراز و نشیب بوده است، بنابراین بیان این روند از طریق برنامه «شهر فرنگ» مدنظر ما بود و قصد هیچ نتیجه‌گیری درباره تولیدات دوره خاصی نداریم هرچند گاهی کارشناسان برنامه نظرات خود را عنوان می‌کردند اما بطور کلی سیاست شهرفرنگ نتیجه گیری و قضاوت درباره فیلم‌ها نبود.

تهیه‌کننده و نویسنده برنامه مستند شهر فرنگ درباره تولید فصل اول این برنامه که 30 قسمت بوده، می‌افزاید: همان طور که پیش از این اشاره شد، این بخش از سال 1276 تا 1357 تعیین شده بود، از این‌رو شروع به تحقیق و پژوهش کردیم، اما با توجه به این‌که درباره سال‌های ابتدایی حضور فیلم در ایران، منابع کافی نداشتیم، کار کمی کند پیش می‌رفت، به طوری که تولید بخش اول چیزی حدود یک سال به طول انجامید.

این تهیه‌کننده رادیو درباره منابع استفاده شده برای تولید شهر فرنگ نیز می‌گوید: برای رسیدن به اطلاعات دقیق درباره فیلم‌ها و بخصوص درباره فیلم‌های فصل اول، از منابع مختلفی چون کتاب فیلم شناخت ایران، تاریخ سینمای ایران، فیلم‌شناسی ایران و نماد سینمای ایران در کنار نظرات کارشناسان استفاده کرده‌ایم.

فلاح در ادامه می‌افزاید: کار درباره سال‌های اول حضورش در ایران  بسیار مشکل بود، چون واقعا منابع محدود هستند و از آنجا که بخشی از فعالیت ما مربوط به فعالان تولید و ساخت فیلم‌های دوره اول این برنامه بود، واین فعالان و دست‌اندرکاران تولید فیلم‌های مورد نظر ما یا از دنیا رفته بودند یا این‌که بسیار مسن بودند کار کمی دشوار شده بود اما به هر حال توانستیم به همت کارشناسانی چون مسعود مهرابی، فریدون جیرانی و ناصر ملک‌مطیعی به مقصود خود برسیم.

تهیه‌کننده شهر فرنگ با اشاره به روند دسترسی به منابع اطلاعاتی تصریح می‌کند: به طور کلی سینمای این دوره متکی بر بازیگر و تهیه‌کننده بوده و زیاد از کارگردان‌ها خبری نبوده، بنابراین معمولا روند نگهداری اطلاعات و مستندات آن دوره تقریبا به صورت تجاری بوده و کسی در این زمینه به صورت علمی فعالیت نداشته است، پس این طبیعی بوده که برای تولید این بخش، دستیابی به منابع، مستندات و فیلم‌ها کمی برایمان دشوار بوده است، اما این مشکل را با استفاده از آرشیو افراد و دست‌اندرکاران تولید فیلم‌ها توانستیم حل کنیم و فصل اول کامل شد.

به عنوان مثال در برنامه مربوط به بررسی فیلم «دختر لر» نوشته عبدالحسین سپنتا که در روز سی‌ام آبان سال 1312 برای اولین بار روی پرده رفته بود، از اطلاعات بسیار مفید مرحوم ساسان سپنتا پسر نویسنده فیلمنامه که چند هفته قبل به رحمت خدا رفتند استفاده شده است.

فلاح با اشاره به فیلم‌های معروف فصل اول مثل «دختر لر» و «فریاد نیمه شب» درباره نحوه انتخاب فیلم‌ها نیز این‌گونه توضیح می‌دهد: به طور کلی قصد شهر فرنگ بررسی فیلم‌های جریان‌ساز و قابل تأمل در طول دوره یاد شده است فیلم‌هایی که مسایل اجتماعی ، جنگ جهانی و روابط سیاسی ایران را تحت تاثیر خود قرار داده بودند یا اینکه از تاثیرآنها تولید شده بود؛ در این مورد سعی می‌کردیم با عوامل آن فیلم‌ها ارتباط برقرار کنیم و از زبان خود این افراد، روند فیلم را برای مخاطبان ارائه و بررسی کنیم، اما اگر این افراد در قید حیات نبودند، با فرزندانشان یا دیگر افراد فیلم ارتباط برقرار می‌کردیم، به عنوان مثال ناصر ملک‌مطیعی (بازیگر) و حسن شریفی (دستیار ساموئل خاچیکیان) استفاده کردیم.

وی از محدودیت‌های موجود این دوره از تاریخ سینما در تولید این برنامه می‌گوید: همان‌طور که می‌دانید برخی از فیلم‌های این دوره که جزو آثار معروف آن زمان بودند، به دلایلی چون مشکلات عوامل تولید و بازیگران امکان بررسی در این برنامه را نداشتند و مجبور بودیم از آنها بگذریم، اما با این حال با همراهی و همکاری مدیر شبکه بهنام احمدپور و مدیر گروه یدالله گودرزی تا جایی که ممکن بود آثار مورد نظرمان را که با معیارهای کنونی جامعه همخوانی داشتند، بررسی کردیم و به آنها پرداختیم که این امر با همکاری افرادی مثل عباس بهارلو که اگر ایشان حضور نداشتند، نمی‌توانستیم بدرستی از عهده تولید این برنامه برآییم.

این تهیه‌کننده با اشاره به تاثیرگذاری سفارت انگلیس و روسیه در دوره‌ای از تاریخ سینمای ایران می‌گوید: اهالی سینما و فعالان علمی این صنعت می‌دانند در دوره‌ای از تاریخ سینمای ایران، این دو سفارتخانه تاثیر بسزایی در تولید و ساخت فیلم‌هایی با سوژه‌های خاص و مدنظر آنها داشتند. همین موضوع دلیل تولید برنامه ما بود و از آن استفاده کردیم تا برنامه را بدون این‌که قضاوت کنیم، برای مخاطبان منتشر کنیم، چون هدف اصلی ما از تولید شهر فرنگ، اطلاع‌رسانی درباره تاریخ سینمای ایران و روند رشدش در این سه فصل بوده و قصد تصمیم‌گیری یا نتیجه‌گیری نداشته‌ایم.

فلاح درباره روند برنامه شهر فرنگ ، می‌گوید: شهر فرنگ با یک پرسش از سوی فردی که به دنبال یافتن حقایق فیلم است، برنامه‌ را آغاز می‌کنیم و در بخش‌هایی از برنامه از خود دیالوگ‌های فیلم (صدای فیلم) استفاده می‌کنیم و کارشناسان و محققان مهمان برنامه نیز درباره موضوع فیلم صحبت می‌کنند.

وی در ادامه می‌افزاید: هرچند این برنامه از ابتدا کاملا تخصصی برای اهالی سینما و فعالان هنر هفتم در نظر گرفته شده بود،‌ اما از آنجا که برخی ساخته‌های سینمای ایران در فصل اول شهر فرنگ مثل دختر لر یا فریاد نیمه شب، کاری از ساموئل خاچیکیان برای مردم خاطره‌انگیز بوده و ما بخشی از صدای فیلم را در طول برنامه استفاده می‌کردیم، مخاطبان عادی هم به جمع مخاطبان ما افزوده شدند.

فلاح به انجام مراحل تحقیقاتی برای تولید فصل دوم نیز اشاره می‌کند و می‌افزاید: با وجود محدودیت منابع اطلاعاتی و آرشیو ناقص فصل اول در این دوره مشکل تقریبا وجود نداشته و همین امر باعث افزایش روند تولید می‌شود که امیدوارم فصل دوم را از بهمن سال جاری روی آنتن ببریم؛ هرچند گاهی تدوین برنامه‌های خام ضبط شده تقریبا یک روز کامل وقت ما را می‌گیرد، اما سعی شده در موعد مقرر فصل دوم آماده پخش شود، به همین دلیل قصد دارم از همکاری تمام عوامل تولید این برنامه و مهمانان مثل عباس بهارلو مشاور پژوهشی، عباس مطمئن‌زاده، فریدون جیرانی، محمد طهامی‌نژاد، محمدعلی نجفی و محمد کلهر تشکر کنم که با همکاری آنها توانستیم مجموعه کامل و حرفه‌ای دقیقی برای شنوندگان تا این لحظه تولید کنیم.

این در حالی است که سینا نیکوکار، که از سال 1369 زندگی حرفه‌ای خود را با نمایش‌های رادیویی آغاز کردهخ است به عنوان بازیگر شهر فرنگ درباره برنامه‌های مربوط به سینمای صامت ایران نیز می‌گوید: با توجه به این‌که قرار بود سینمای ایران را از همان سال‌های اولیه یعنی 1276 بررسی کنیم، بسیاری از فیلم‌های ساخته شده صامت بودند، بنابراین با توجه به طرح برنامه مجبور بودم برای تولید به جای هنرپیشه‌های فیلم صحبت و بازی کنم که با پشتوانه تجربه‌های گذشته و البته استفاده از راهنمایی پیشکسوتان در این نوع برنامه‌ها سعی کردم بهترین ها را برای مخاطبان ارایه کنم.

نیکوکار در این زمینه می‌گوید: هرچند قرار گرفتن در حس بازیگران فیلم‌های صامت قدیمی فقط از روی تکس و مطالب موجود، کار دشواری بود، اما با استفاده از متن‌های کاملا دقیقی که تهیه کننده در اختیار من قرار می داد این سختی کمتر شده و روندکار بسیار مناسب پیش رفت . اما نکته اصلی زمانی بود که بسیاری از فیلم‌های بررسی شده خاطراتی تلخ و شیرین را در ذهن برخی از شنوندگان زنده می‌کردند اما مخاطبان سنتی ما که در سنین نوجوانی بودند هیچ پیش زمینه ای از این دوره نداشتند و باید صرفا از طریق صدا با آنها ارتباط برقرار می‌کردیم و صحنه ها و اطلاعات دقیقی از فیلم را برایشان مهیا می کردیم که این بخش کمی سخت بود و نیازمند دقت و تجربه در این کار بود ، بنابراین کار واقعا دشوار بود تا بتوانم دقیقا در همان مسیر مورد نظر حرکت کنم و صحنه‌های فیلم را در ذهن مخاطبان برنامه بازسازی کنم که  بخش عمده‌ای از این تصویرسازی را می‌توانستیم با استفاده از موسیقی فیلم انجام دهیم. چون همه می‌دانیم از 1926 که برای اولین بار نمایش رادیویی در  رادیو لندن برای شنوندگان پخش شد تا کنون موسیقی توانسته حالات و حس های مورد نظر بازیگران و البته تهیه کنندگان را برای مخاطبانش زنده نگهدارد  که این روند بازهم ادامه خواهد داشت و به نطر من پایانی برای آن نیست.

امیرعلی بکان، مشاور موسیقی شهر فرنگ درباره موسیقی فیلم‌ها به قاب کوچک این‌گونه می‌گوید: درباره موسیقی فیلم‌ها در تمام مراحل تولید کار، اولویت با استفاده از موسیقی خود فیلم بود، اما درباره فیلم‌های تولید شده در سال‌های اول یعنی ابتدای برنامه، کار کمی مشکل بود و دسترسی به آرشیو آنها برایمان گاهی غیرممکن بود، بنابراین سعی می‌کردیم از دیگر ساخته‌های آهنگساز فیلم استفاده کنیم. این در حالی بود که با توجه به این‌که در بیشتر فیلم‌های ایرانی از موسیقی کلاسیک استفاده می‌شود، اگر اصل موزیک در دسترس نبود، از کارهای کلاسیک دیگر مثل آن استفاده می‌شد، ولی هرچه جلوتر‌ آمدیم، دسترسی به موسیقی هم کاملا ساده‌تر بود و با استفاده از منابع موجود یا حتی آرشیو خود آهنگساز، موسیقی خود فیلم را در طول برنامه استفاده می‌کردیم.

وی در پایان با استفاده از جایگزین موسیقی‌ها با تصمیم تهیه‌کننده برنامه اشاره می‌کند و می‌افزاید: از آنجا که برخی موسیقی فیلم‌های منتخب شهر فرنگ جزو خاطره‌انگیزترین موسیقی‌های دوره اول برنامه بوده، اگر نمی‌توانستیم به اصل آنها دسترسی داشته باشیم یا این‌که مجبور بودیم به دلایلی آن موسیقی را جایگزین کنیم، کار کمی مشکل می‌شد، مجبور بودیم با همکاری عوامل دیگر بخصوص تصمیم تهیه‌کننده به گونه‌ای عمل کنیم تا اصل موضوع یعنی فیلم تحت تاثیر قرار نگیرد و بتوانیم دقیق سوژه را بررسی کنیم.