یک روز در کارگاه طلاسازی

پرونده طلا

از زمانی که برق تکه های طلا در رودخانه های این کره خاکی چشم انسان را خیره کرد و تب طلا بالاگرفت، انسان هرگز نتوانست در مقابل جاذبه این فلز زرد رنگ مقاومت کند و همیشه به دنبال داشتنش بوده است. اگرچه ابتدا این خواسته با استقبال از خطرات و سختی های متفاوتی همراه بود اما امروزه این ویترین طلافروشی ها هستند که همانند دانه های درخشان طلا در گل و لای برای مدتی هرچند کوتاه دیدگان بشر را بخصوص در کشورمان و برخی از کشورهای همسایه به خود معطوف می کند.

اما به راستی تا به حال به این موضوع فکر کرده اید که این مصنوعات دلربا چه مراحلی را طی کرده اند تا به این زیبایی مقابل دیدگان شما قرار گیرند؟ یا اینکه چند نفر روی یک انگشتری کار کرده اند تا روی دستتان بدرخشد؟

شاید در مرحله اول پاسخ این سئوال ساده و در چند جمله خلاصه شود اما به گفته یکی از فعالان این صنعت در اتحادیه طلا فروشان تهران هر یک کیلوگرم طلا زمینه ساز اشتغال یکصد تا یکصدو پنجاه نفر است، بنابراین شاید چند سطر و چند جمله پاسخ مناسبی برای این پرسشها نباشد و باید کمی بادقت و ریزبینی بیشتری به موضوع نگریست.

اگر از استخراج طلا که بیشتر ما از آن حداقل چند سطری مطالعه کرده ایم یا چندین فیلم علمی یا داستانی دیده ایم بگذریم روند تولید این مصنوعات جذاب و بسیار زیبا بتواند به عنوان سوژه اصلی گزارش ما باشد.

اولین مرحله پس از واردات شمش طلا عمدتا از انگلستان و دوبی به بازار تهران کارگاههای طلاسازی یا کارخانجات تولید طلاست که معمولا به دلیل حساسیت کارشان به دور از هیاهو و اطلاع مردم عادی فعالیت می کنند و صرفا دست اندرکاران صنعت طلا از این روند آگاهند اما اینبار یکی از کارگاههای طلاسازی در کوچه پس کوچه های چهارراه گلوبندک تهران که بیشترین تراکم کارگاههای طلاسازی را تجربه کرده با گشاده رویی درضد سرقت کارگاهش را برای ما گشود و از روند تولید طلا برایمان سخن گفت.

این تولید کننده طلا سخنش را اینگونه شروع کرد اگرچه این صنعت بسیار در دهانها پیچیده و همه فکر می کنند کسی که کارگاه طلاسازی دارد ثروت بادآورده ای یا گنج پنهانی را بدست آورده که در واقع اینگونه نیست بلکه اکثر تولیدکنندگان با مشکلات عمده ای چون نبود دانش فنی ، دستگاه ، ابزار و لوازم و البته قوانین درست صادرات و واردات دست و پنجه نرم می کنند و از این بارقه زیبای طلا به واقع سهم بسیار ناچیزی را به دست می آورند. اما از این موضوع که بگذریم داستان ساخت مصنوعات طلا اینگونه است:

بطور کلی این حرفه در گذشته های دور به صورت موروثی وسینه به سینه اداره می شده اما امروزه شاید بتوان با چند ده میلیون تومان اقدام به راه اندازی کارگاه های طلاسازی کرد اما اگر تخصص و علم این کار را به عنوان پشتوانه خود در کنار سرمایه نداشته باشی در این حرفه هرگز موفق نخواهی بود و پس از مدتی با تحمل ضرری زیاد مجبور به ترک این بازار پرزرق و برق خواهی شد. اگر بخواهم کارگاه طلاسازی را برایتان به توصیف کنم اینگونه می گویم که یک کارگاه طلا سازی معمولا از سه بخش عمده تشکیل می شود که به ترتیب عبارت است از دفتر، اتاق قالب گیری و ریخته گری و در نهایت اتاق تراش یا همان مخراج کاری که این قسمت از حساس ترین قسمت هاست و بطور کامل از دیگر نقاط مجزا شده البته به تازگی برخی از کارگاهها که مدرن تر هستند اتاقی که در دید عموم نیست را برای طراحی اختصاص داده اند تاطرح هایشان محفوظ باشد .

پس از تقسیم بندی کارگاه اصلی ترین موضوع دستگاهه مورد نیاز ما کوره ، نبرد، فرز (دستگاه تراش- دستی یا کامپیوتری)، میزکار مخصوص و قالب هستند. حالا مراحل ساخت یک انگشتری را برای شما شرح خواهم داد . قبل از هر کاری در کارگاههای طلاسازی بحث مدل سازی مطرح است که باید ابتدا ملی را برای ساخت محصول اصلی تهیه کنیم این مدلسازی امروزه به سه روش انجام می شود 1روش سنتی 2 با استفاده از نرم افزارهای کامپیوتری 3 با استفاده از دستگاه پرینت سه بعدی

1.        روش سنتی : این روشی است که امروزه شاید کمتر از آن استفاده شود اما هنوز هم برخی از کارگاهها از این روش استفاده می کنند که خلاقیت و هنر کارگر باعث به وجود آمدن مدلی از طرح اصلی روی موم یا برنج می شود البته کاری بسیار دشوار و طاقت فرسایی است ..

2.        استفاده از نرم افزار کامپیوتری (ماشین آلات مدلسازی): پس از طراحی کار اصلی با استفاده از نرم افزار دستگاههای مخصوص در محیطی کاملا بسته و محصور شروع به تزریق مواد شیمیایی حساس به نور می کنند و در نهایت مدلی از کار اصلی را تولید می کنند اگرچه این روش همانند روش استفاده از پرینت سه بعدی است اما مزایایی همچون استقامت مدل ساخته نسبت به پرینت سه بعدی را به همراه دارد و البته سرعت عمل بیشتری نیز دارد

3.        در نهایت پرینت سه بعدی : در این روش پس از طراحی کار اصلی با نرم افزار مخصوص کاربر دستور پرینت را می دهد و پرینت سه بعدی روی صفحه کار شروع به تزریق موم به صورت لایه لایه می کنند و با توجه به خواصیت موم که با هوا ترکیب و به سرعت سخت می شود مدل کار ساخته می شود اما باید دقت داشته باشیم که این مدل آسیب پذیر است.

پس از ساخت یک نمونه اولیه از کار با روشهای یاد شده حالا نوبت ساخت قالب برای ریخته گری کار از روی نمونه است. این مرحله برای ساخت یک نمونه از عین کار است که با روشهای متفاوتی انجام می شود این روش ها عبارتند از  1. ساخت قالب های لاستیکی یا سیلیکنی از روی مدلهای مومی یا غیر فلزی و 2 ساخت قالب لاستیکی با روش پخت لاستیک

در روش اول مدل را داخل یک قالب قرار می دهیم و قالب را با مواد شیمیایی مخصوص از ترکیبات سیلیکنی مایع پر می کنیم تا پس از مدتی مواد شیمیایی خشک و جامد شوند و سپس قالب برش خرده و مدل از داخل آن خارج می شود و ادامه کار اما در روش دوم با استفاده از خمیرهای لاستیکی موجود در بازار هر مدلی که تحمل درجه حرارت حدود 500 درجه را داشته باشد با آن می پوشانیم و در پرس مخصوص قرار می دهیم که این پرس علاوه بر فشار درجه حرارت را هم از بالا و پایین روی خمیر وارد می کند و پس از مدتی قالب دور مدل را گرفته و با استفاده از تیغ جراحی قالب را باز می کنیم و مدل را خارج می کنیم تا به مرحله بعدی برسیم.

مرحله تزریق موم داخل قالب یکی از حساس ترین مراحل کار است چون اگر این کار به خوبی و دقت انجام نشود مدل مومی خوبی از کار تهیه نخواهد شد و در نهایت کار تمیز و قابل ملاحظه ای را نمی توانیم تهیه کنیم . در این مرحله هرتعداد محصولی که قصد تولید داریم را باید کپی مومی بسازیم تا در مراحل بعدی این موم ها تبدیل به محصول طلایی شوند.

اما چهارمین مرحله از مراحل ساخت یک انگشتری شاخه کردن نمونه های مومی است ، در این مرحله مدل های تهیه شده در مرحله قبل را به وسیله یک هویه به یک مفتول مومی می چسبانیم تا به صورت یک درختچه درآید و سپس انتهای آن را در جایگاه مخصوص لاستیکی سیلندر ریخته گری قرار می دهیم . این درختچه مومی می تواند از یک تا حتی صدها نمونه کار مومی تشکیل شده باشد.

پنجمین مرحله از مراحل ساخت مصنوع طلایی ما مرحله قالبگیری است در این مرحله وقتی درختچه مومی ما در سیلندر مخصوص قرار گرفت اطراف آن با گچ مخصوص قالبگیری به دور از نور قالبگیری می شود و با دستگاه مخصوص کاملا فشرده و بدون حباب خواهد شد این مرحله تا خشک شدن قالب گچی ادامه می یابد پس از اتمام کار قالب گچی که در مقابل حرارت مقاوم است تولید می شود و باید درختچه مومی را از داخل قالب خارج کنیم که این کار با دستگاه حرارت غیر مستقیم انجام می شود در این مرحله که در واقع مرحله ششم است با استفاده از حرارت غیر مستقیم موم داخل قالب گچی ذوب شده و از قالب خارج می گردد و برای اینکه کار کاملا خشک وتمیز باشد آن را داخل کوره قرار می دهیم تا حسابی خشک و بدون هرگونه آلودگی موم شود این مرحله بین 8 تا 12 ساعت بطول خواهد انجامید.

مرحله هفتم یا همان ریخته گری که شاید گرانترین قسمت کار است معمولا با سه روش انجام می شود

1.        گریز از مرکز : در این روش قالب تولید شده به صورت افقی با بوته ذوب طلا قرار می گیرد و پس از ذوب طلا با استفاده از نیروی گریز از مرکز طلا وارد قالب می شود که این روش سنتی و ابتدایی کار بوده و احتمال خطا در این روش بسیار بود و البته اتلاف هم زیاد بود. این روش قدیمی هنوز هم در برخی از کارگاههای سنتی مورد استفاده است.

2.        روش وکیوم (شرایط خلاء کامل): این روش که کمی مدرن تر و ایمن تر از روش قبلی است به این صورت است که قالب را روی دهانه یک ماشین مکش می بندیم و طلای مذاب که در کوره سنتی ذوب شده را داخل سیلندر می ریزیم و همزمان با روشن کردن دستگاه مکش طلای مذاب به داخل قالب کشیده می شود و محفظه های خالی داخل قالب را پر می کند. این روش علاوه بر ایمنی بیشتر به صرفه تر نیز هست و دور ریز کمتری دارد

3.         روش ریخته گری با ماشین های القایی که جدیدترین روش موجود بازار است، این روش بصورتی است که قالب ایجاد شده را داخل دستگاه قرار می دهیم و با استفاده از گاز آرگون محفظه های قالب را علاوه بر پرکردن روان سازی نیز می کنم و با ذوب شدن طلا داخل بوته آن را به داخل قالب تزریق می کنیم بنابراین هیچگونه هوایی در کار نیست و جلوی اکسید شدن طلا گرفته خواهد شد.

پس از اتمام مراحل ریخته گری حالا با یکی از روش های ذکر شده اجازه می دهیم تا قالب خنک شده و البته طلای ذوب شده کمی حالت جامد به خود بگیرد که معمولا بین 5 تا 15 دقیقه زمان نیاز است بعد قالب را داخل آب قرار می دهیم تا شکسته شود و شاخه های درختی طلایی از آن جدا شود و برای تمیز شدن کامل کار آن را با فشار آب می شوییم تا بطور کلی گچ از روی کار بلند شود و فقط طلای قالب گیری باقی بماند.

مرحله هشتم با برش شاخه های طلایی کار آغاز می شود، این روش معمولا با قیچی های بادی که دقت و سرعت مناسبی دارند انجام می شود و قطعات ساخته شده طلا را از قطعات اضافه جدا و با استفاده از ماشین های مخصوص سایش هر گونه زائده را از قطعه اصلی می کند تا برای مراحل بعدی آماده سازی شوند.

نهمین مرحله از مراحل مختلف تولید مصنوعات فلزی مربوط شستشو و تمیز کاری قطعه ساخته شده از هرگونه زائده یا چربی است که معمولا این روش با استفاده از دستگاههای التراسونیک و ایجاد امواج بسیار قوی در محیط مرطوب انجام می شود در واقع قطع ساخته شده پس از خروج از این دستگاه درخشندگی اولیه یا همان برق طلا را به خود خواهد دید .

دهمین مرحله نیز ، مرحله پرداخت و جلاست که قطع ساخته شده در دستگاههای مخصوص که گاهی اوقات به آنها پوست زنی هم می گویند ریخته شده و با موادی مخصوص و گاهی گاملا عادی مثل خرده چوب سایید شده و جلا می گیرند بسیاری از این دستگاهها برای جلوگیری از هدر رفتن قطعات طلای جدا شده از مصنوعات ساخته شده مجهز به فیلتر های مخصوص هستند تا درصد هدر رفتن کار را به حداقل برسانند. در این مرحله اگر محصول دارای نگین یا سنگ های قیمتی باشد توسط کارگران ماهر یا همان مخراجکاران اینکار انجام می شود و به جواهر تبدیل می شود.

نکته بسیار جالب در باره اتاق مخراجکاری این است که معمولا این اتاق کاملا از کارگاه دور است و به جز درب ورودی که کاملا عایق بندی شده هیچ راه نفوذی دیگری ندارد تمامی پنجره ها و راههای عبور هوا مسدود شده و هوای داخل اتاق صرفا با هواساز تصفیه می شود . لباس کارگران معمولا مخصوص این اتاق است و با روپوشی از جنس چرم یا پلاستیک مشغول به کار می شوند برای جلوگیری از هدر رفتن هرگونه گرد طلا کف اتاق نوعی کفپوش پلاستیکی با سوراخ های ریز پوشیده می شود تا گرد و غبار طلا در کف اتاق جمع شود و البته کارگران قبل از ترک کردن اتاق با دستگاه باد کاملا لباس هایشان را تمیز می کنندو از آن خارج می شوند با دمپایی مخصوص در اتاق تردد دارند و پس از خروج دستهایشان را داخل سطل های مخصوصی که از اب پرشده اند می شویند تا اگر خرده طلا یا گرد طلا روی دستانشان هست نیز داخل سطل رسوب کند در نهایت هر چند وقت یکبار رسوب داخل سطل ها و البته گرد و غبار کف اتاق را داخل کوره می سوزانیم تا مانده طلا را از آن جدا کنیم با این روش مقداری طلای گرد شده به دلیل تراش کار به هوا برخواسته بود را دوباره به چرخه تولید باز می گردانیم.

یازدهمین مرحله نیز مربوط به آبکاری ، کار است که در واقع کار آماده شده را با لایه ای از فلزات گرانبها مثل رادیوم، روتونیوم و ... می پوشانند و باعث جلا و درخشندگی کار می شوند.

و در نهایت مرحله پایانی مرحله پرداخت و شستشوی کار است که با استفاده از دستگاههای بخارشوی بسیار دقیق این کار انجام می شود و برای کارهایی که دارای سنگهای قیمتی هستند بسیار مفید و موثر است .

این مراحل برای تولید النگو اگرچه چهارده  مرحله است اما  بسیار ساده تر از ساخت دیگر مصنوعات طلایی است چون بیشتر کار با دستگاه انجام می شود . مراحل تولید النگو به این ترتیب است:

1.        مرحله ذوب طلا (Melting & Casting)

این مرحله کاملا با ساخت دیگر مصنوعات شبیه است و در کوره های مختلف با توجه به امکانات کارگاه ذوب می شود.

2.        مرحله نورد کاری یا رولینگ (Rolling)

پس از پایان مرحله ذوب، طلای ریخته شده آماده نورد کاری می شود. دستگاه نورد طلای ریخته گری شده را با توجه به نوع النگو که به سه صورت مفتولی، تسمه ای و پروفیلی است  محصول تولید می کند.

3.        مرحله پروفیل (Profilingwirerolling)

چنان چه بخواهیم النگوی پروفیلی تولید کنیم تسمه نورد کاری شده نسبت به قطر خارجی لوله سایز شده و وارد مرحله پروفیل می شود. بنابراین این مرحله صرفا با توجه به سفارش وارد پروسه تولید خواهد شد

4.        گرد کردن یا فنرپیچ کردن

مفتول یا تسمه  تخت را باید به صورت حلقه یا گرد درآوریم که در این مرحله تمسه یا مفتول به صورت فنر پیچ در آمده و آماده برش به صورت حلقه ای خواهد شد.

5.        تابش کاری کردن (Annealing)

بعد از نورد و طی عملیات مختلف، به دلیل گذشت زمان اکنون طلا به صورت فشرده شده درآمده و اصطلاحاً خشک و از حالت نرمی و فنری خارج می شود، بنابراین باید به وسیله حرارت، طلا را به حالت اولیه احیا کنیم. تا مراحل بعدی به سادگی قابل انجام باشند.

6.        برش کاری (Cutting)

در این مرحله تسمه و یا مفتول در اندازه ها و قطر های مختلف استاندارد شده برش داده می شود که این کار معمولا با دو روش امکان پذیر است:

1- برش کاری به وسیله دستگاه برش (ارّه)

2- برش کاری به شیوه دستی یا گیوتینی

7.        لحیم کاری یا جوشکاری (Soldering)

پس از برش مفتول طلا، اکنون نوبت آن رسیده که دو سر مفتول به یکدیگر جوش داده شود . این جوشکاری به سه روش زیر امکان پذیر است:

1- جوش کاری گاز (مشعل)

2- جوش کاری الکلی

3- جوشکاری لیزری (بدون احتیاج به لحیم)

8.        فرم دار کردن (TubeShaping tubeprofiles)

چنان چه سفارش تولید النگوی پروفیلی داشته باشیم با استفاده از ماشین چرخ دامله (دستی) تسمه را به فرم های سه گوش، چهارگوش، گرد، نیم گرد، بیضی، نیم بیضی، مربع، شش گوش و اشکال هندسی دیگر تبدیل نماییم.

9.        سایز کردن (Sizing)

با اتمام مرحله جوش کاری، لازم است که النگو به شکل کاملاً گرد و دقیق باشد که برای این کار از سایززن یا همان سایزکن استفاده می کنیم. این سایز کن ها به سه دسته تقسیم می شوند :

1- سایزکن برجکی

2- سایزکن  توپی فنری

3- سایزکن  پنوماتیکی – هیدرولیکی

10.     تراش ترنا (Turning)

جهت تراش و همسطح نمودن داخل و خارج النگوی سایز شده از ماشین های تراشکاری ترنا برای داخل تراشی، رو تراشی، دامله تراشی، پخ زدن و خط انداختن استفاده می کنیم.

11.     پرداخت کاری یا پولیش (Polishing)

برای ظرافت هر چه بیشتر النگو و نیز رفع لکه ها از سطح آن و امکان ایجاد طرح های سیاه قلم با ماشین CNC یا لیزر که به زیر کار بسیار صاف و صیقلی احتیاج دارد از ماشین های مخصوص پرداخت استفاده می کنیم.

این ماشین های با استفاده از برس های بسیار نرم و چرخش مناسب کار صیقل النگو را انجام می دهند و ضمناً مجهز به سیستم مکش بسیار قوی برای جلوگیر ی از هدر رفتن و اتلاف طلا هستند.

12.     آبکاری (Electroplating)

مرحله آبکاری در تمامی روش های ساخت مصنوعات طلایی کاملا یکسان است .

13.     خشک کردن (Drying)

برای خشک کردن سریع النگوی آبکاری و جلوگیری از ایجاد لکه و یا شوره های احتمالی حاصل از آبکاری از ماشین خشک کن استفاده می کنیم . در واقع بسیاری از محصول این مرحله قابل استفاده است اما اگر لازم به طراحی یا تراش باشد محصول به مرحله بعدی یعنی تراش ارسال می شود.

14.     تراش طلا (Diamond or LaserCutting)

پس از اتمام مرحله آبکاری النگو برای نقش پذیری آماده است که برای این مورد می توان از انواع مختلف ماشین های تراش استفاده کرد اگر امکانات کارگاه اجازه بدهد از دستگاههای تمام اتوماتیک سی ان سی استفاده می کنند یا اینکه النگوی ساخته شده را به دست توانمند هنرمندان ایرانی می سپارند تا هنردستشان آن را تزئین کنند.

پس از توضیحات کاملی درباره مراحل تولید مصنوعات طلایی از این فعال عرصه طلا و جواهر پرسیدم که مهمترین مشکل حرفه شما چیست که اینگونه پاسخ داد اولین مشکل عدم همکاری دولت برای واردات ماشین آلات موردنیازمان است که همین موضوع باعث شده که موقعیت تجاری خودمان نسبت به صادرات مصنوعات طلا قبل از انقلاب به ترکیه را با واردات از این کشور جایگزین کنیم چون در اوایل انقلاب دولت صنعت طلا و جواهر را در کنار لوازم آرایشی به عنوان یکی از نیازهای غیر ضروری جامعه قرار داد و به همین دلیل ورود ماشین آلات و تکنولوژی به ایران سخت شد و ما از قافله تولید جاماندیم و امروزه حتی برخی تولیدات داخلی را به اسم کار خارجی از بازار می خریم اگرچه نبود نیروی متخصص در صنعت تولید و ساخت مصنوعات طلا هنوز هم به چشم می خورد اما به تازگی برخی آموزشگاهها برای رفع این کمبود اقدام کرده و مشغول  پرورش نیروی متخصص هستند اما دومین مشکل ما کمبود کارگاههای ریگیری یا همان عیارسنجی در نظام تولید طلاست.

عدم کنترل و رسیدگی به این کارگاهها که تعداد زیادی از آنها هم اکنون در اطراف بازار فعالیت دارند باعث شده تا بعضا عیارهای نامناسب به دست مصرف کننده برسد و باعث عدم استاندارد بودن طلای ایران باشد. همانطور که می دانیم عیار طلای ایران همانند برخی کشورهای دیگر 18 است یا همان 750 است بعضا اختلاف عدد محاسبه شده در کارگاههای ریگیری خواسته یا ناخواسته باعث می شود تا یکی دو خط یا حتی بعضا ده خط عیار بالا یا پایینتر از استاندارد 750 باشد که این موضوع علاوه بر بدنامی محصولات باعث سوءاستفاده برخی شده است حساب کنید یکی یا دو خط پایینتر در طول معاملات یک ماهه برای تولید کننده چه سودی را خواهد داشت و البته چه ضرری برای خریدار. به هر حال اگر بتوان این کارگاهها را با دستگاههای پیشرفته و استاندارد همراه کرد بسیاری از مشکلات صنعت طلاسازی برطرف خواهد شد و البته اختلاف حساب های بین کار ما نیز کمتر خواهد شد چون گاهی اوقات نقاط مختلف قطعه طلای ریگیری شده دارای عیار متفاوت است بنابراین نمی توان عیار دقیقی از محصول نهایی به دست آورد پس اگر دستگاهها  تکنولوژی مناسبی در اختیار ریگیری ها باشد می توان به این مشکل غلبه کرد.

در مورد ذوب کردن سکه های طلا دراین صنعت از او سئوال کردم که اینگونه پاسخ گرفتم ، معمولا وقتی طلاهای شکسته را ذوب می کنیم برای اینکه عیار هرگز عیار مناسبی را به دست نخواهیم آورد بنابراین با اضافه کردن مس یا طلا باید عیار را کامل کنیم اگرچه میزان افزودن مس و طلا تا حدودی تجربی است اما باید با محاسبات همراه باشد . به عنوان مثال اگر عیار طلای ذوب شده ما 700 باشد باید به آن طلا اضافه کنیم تا به عیار 18 یا همان 750 برسیم خوب شمش که در دسترس نیست برای این کار یا اینکه همه کارگاهها سرمایه نگداری شمش را ندار تنها طلایی که استاندارد است و در دسترس سکه بانکی هست که برای عیار کردن کارهایمان از آن استفاده می کنم نه اینکه خود سکه را آب کنیم و از آن مصنوعات طلا بسازیم به همین ترتیب هم اگر عیار طلا بالا باشد به آن مس اضافه می کنم تا روی 750 بایستاد و از آن در ساخت استفاده کنیم.

به هر حال پشت ویترین زیبا و زرین مغازه های طلافروشی دنیای منحصر به فردی وجود دارد که هزاران نفر را به خود مشغول کرده است ، این گوشه ای از پس پرده تب طلا در قرن حاضر بود.