بازارهای صادراتی؛ نیاز امروز

هرچه سختر‌تر؛ گرانتر

نویسنده: شیدا رمزی

یکی از سیاست‌های اصولی اقتصادی و ایجاد ارزش افزوده قابل ملاحظه سرمایه‌گذاری در بخش فرآوری محصولات مختلف است که نه تنها به تولید کننده این امکان را می‌دهد تا برای فروش محصولاتش برنامه‌ریزی کند بلکه درآمدی قابل توجه نیز برای سرمایه‌گذاران به ارمغان خواهد آورد.

تولید پنیر هم به عنوان یکی از بخش‌های فرآوری شیرخام شناخته شده است و توجه به آن می‌تواند توسعه‌ای مناسب، اشتغالزایی بالا و ارزش افزوده قابل ملاحظه‌را برای اقتصاد با توجه به پیشینه‌ صنعت لبنیات در ایران  داشته باشد، دقیقا همانگونه که در برخی کشورها صادرات محصولات لبنی در بخش‌های مختلف تولید به نوعی اصلی‌ترین صادرات آن منطقه است.

رضا باکری، دبیر انجمن صنایع لبنی با اشاره به سرمایه‌‌گذاری‌های انجام شده در صنایع لبنی به خبرنگار فرصت امروز گفت: با توجه به سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در کشورمان اکنون اغلب تولیدات این واحدها بخصوص در تولید پنیر به عنوان فرآورده‌ای پرمخاطب در 50 واحد صنعتی  تولید پنیر UF داخل کشورمان مصرف می‌شود . این درحالی است که تعداد بخش‌های تولیدی سنتی در کشور نیز فعال هستند که آمار دقیقی از تعداد آنها در دست نیست.

باکری، در ادامه افزود: با درنظر گرفتن حجم تولید 9 میلیون تن شیر خام کشور برای رسیدن به ظرفیت تولید و همچنین سهم بازار تولیدکنندگان سنتی پنیر کشورمان می‌توان به آمارهای منتشر شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی استناد کرد. در آمارهای مربوط به این نهاد قانونی آمده است بطور کلی 30 درصد از حجم کلی شیر خام تولید شده کشور در واحدهای تولیدی سنتی استفاده شده و مابقی در صنایع لبنی صنعتی مصرف می‌شود.

این مقام صنفی با اشاره به آمار تولید پنیر در دو بخش صنعتی و سنتی ایران گفت: با درنظر گرفتن ظرفیت خطوط نصب شده تولید پنیر و همچنین توانمندی تولید واحدهای سنتی رقمی در حدود 480 هزار تن پنیر تولید می‌شود که از این بخش 355 هزار مربوط به واحدهای تولیدی صنعتی پنیر و 125 هزار تن هم در واحدهای سنتی تولید می‌شود.

وی معتقد است اشتغالزایی در صنعت لبنیات با توجه به سیستم‌های تولید و بسته‌بندی آنچنان بالا نیست اما بیشتر اشتغال لبنیات در بخش غیر مستقیم وجود دارد به صورتی که امروز کارگرانی که مستقیم در صنعت لبنیات فعال هستند حدود 120 هزار نفر رسمی  (بیمه شده) و تقریبا 450 هزار نفر هم به صورت غیر مستقیم در این صنعت فعالیت دارند.

باید برای صادرات بازاریابی کنیم

دبیر انجمن صنایع لبنی درباره مصرف پنیر داخل کشورمان و میزان صادرات آن نیز تاکید کرد: در فرهنگ غذایی ایران پنیر در انواع زیاد مختلفی مصرف نمی‌شود و برخی از انواع پنیر به تازگی وارد سبد غذایی گروهی از مردم شده‌اند و بیشتر بازار صادراتی دارند اما درباره مصرف پنیر‌های متعارف سبد غذایی ایران تقریبا 70 درصد از تولید پنیر UF در کشورمان مصرف می‌شود و باقی مانده به بازارهای صادراتی کشورمان یعنی عراق، افغانستان و برخی کشورهای جنوب خلیج فارس صادر می‌شود.

باکری در ادامه تصریح کرد: برای توسعه صنایع لبنی در بخش‌های مختلف لازم است بازارهای صادراتی را تقویت کنیم و در مقابل رقبای سنتی کشور یعنی ترکیه و عربستان به گونه‌ای سیاست‌گذاری کنیم که سهم بیشتری از بازار کشورهای اطراف را به خود اختصاص دهیم..

این مقام مسئول تاکید کرد: دستیابی به بازارهای صادراتی درحالی غیرقابل اجتناب است که صنعت لبنیات ایران کمتر از 8 درصد وابستگی به خارج از مرزهای کشورمان دارد و در واقع دقیقا براساس سیاست‌های اقتصاد مقاومتی یعنی فرموده‌ها و تاکید مقام معظم رهبری گام برداشته است. به عنوان مثال اکنون قیمت متوسط پنیر در بازارهای صادراتی و دو بخش پنیرهای سخت و نرم به ترتیب کیلویی 8  و 5/2 دلار است. که این قیمت با توجه به قیمت مواد اولیه، انرژی، کارگر و همچنین مشوق‌های درنظر گرفته شده از سوی دولت می‌تواند عاملی در موفقیت محصولات با کیفیت ایران در بازارهای خارجی باشد.

وی درباره مشوق‌های صادراتی تعیین شده از سوی دولت نیز گفت: امسال با توجه به بازار بکر روسیه دولت سیاست‌مشوق‌های صادراتی را تقویت کرد به صورتی که اکنون 200 میلیارد تومان مشوق صادراتی برای تامین برخی هزینه‌های تولیدکنندگان و افزایش قدرت رقابت‌‌انها در بازارهای هدف اختصاص داده که تولید کنندگان می‌توانند با طی مراحل قانونی به آن دسترسی داشته باشند.

50 میلیارد تومان سرمایه منطقی

دبیر انجمن صنایع لبنی درباره میزان سرمایه مورد نیاز احداث یک کارخانه لبنیات که پنیر هم بخشی از تولیدات آن است به خبرنگار ما گفت:  در شرایط فعلی و همچنین اصول اقتصادی یک کارخانه لبنیات باید حداقل برای دریافت 150 تن شیر طراحی شود تا اقتصادی بوده و بتواند در دوره بازگشت حداکثر 3 سال سرمایه‌گذاری را منطقی کند، بنابراین برای رسیدن به اصول اقتصادی علاقمندان نیازمند سرمایه‌گذاری حداقل 50 میلیارد تومانی هستند تا با میزان تولید محصولات مختلف توان رقابت با رقبای داخلی یا خارجی را داشته باشند.

وی تاکید کرد: در حال حاضر تهدید خاصی به جز کیفیت شیر در صنعت لبنیان نیست و می‌توان صنعت لبنیات را به عنوان یکی از صنایع بی حاشیه دانست درحالی که استانداردسازی در تولید برخی از محصولات مثل پنیر باید هرچه سریعتر صورت‌پذیرد تا بتوانیم برای دستیابی به بازارهای بین المللی سریعتر و راحتر گام برداریم.

باکری در پایان با اشاره به دو نوع پنیرهای سخت و نرم تاکید کرد: سرمایه‌گذاران لازم است به این نکته توجه داشته باشند که پنیرهای سخت که برای تولید آنها نیازمند شرایط و اصول خاصی هست گرانتر و پرطرفدارتر از پنیر‌های UF در بازارهای صادراتی است بنابراین بد نیست برای رسیدن به تولید قابل قبولی در این بخش سخت سرمایه‌گذاری منطقی‌تری صورت پذیرد چون ارزش افزوده و درآمدزایی آن بیشتر از نمونه‌های نرم و متداول است.

20 هزار تومان خمیرمایه تولیدمان بود

اغلب ما درباره چگونگی تولید پنیر ممکن است مطالبی خوانده  باشیم و حتی گاهی هم دستی بر آتش برده‌ایم، اما در کشورمان براساس آمار تقریبا 30 درصد از شیرخامی که در صنعت لبنیات به کار می‌رود در تولیدی‌های سنتی لبنیات از جمله پنیر استفاده می‌شود که به نوعی دستمایه سرمایه‌گذاری‌های کوچکی شده و گروهی را مشغول به کار کرده است.

میثم ناصح لیقوان که مدیرعامل شرکت فاخر لبن است در این زمینه به فرصت امروز می‌گوید: سال 1372 با توجه به شرایط موجود در منطقه و البته تجارب خانوادگی تصمیم به راه‌اندازی یک واحد تولیدی پنیر سنتی لیقوان گرفتم و برای شروع فعالیت 20 هزار تومان تجهیزات تولید تهیه کردیم و در بخشی از منزل – حدود 30 متر - تولید پنیر لیقوان را آغاز کردیم.

ناصح در ادامه می‌افزاید: در اوایل کار با توجه به اینکه کارگاهی نوپا داشتیم تنها با همکاری 4  نفر از اعضای خانواده روزانه یکصد کیلوگرم شیر تولیدی خودمان را به پنیر تبدیل می‌کردیم که اغلب این تولید در بازارهای محلی به فروش می‌رسید اما با توجه به کشش بازار تقریبا اواسط دهه هفتاد بود که تصمیم به گسترش کارگاه گرفتیم و در نهایت با احداث یک واحد تولیدی روند تولید را افزایش دادیم.

این تولید کننده پنیر لیقوان می‌گوید: در گارگاه جدید 16 نفر بطور مستقیم مشغول به کار شدند و فضای کاری به 500 متر مربع برای تولید، بسته‌بندی و سردخانه (3 تنی) و 150 متر مربع  فضای دفتری افزایش یافت، گسترشی که امکان تولید حدود 2500 کیلوگرم پنیر لیقوان را برایمان فراهم کرد.

وی می‌افزاید: تا سال 1388 روند تولید و تقاضا روبه رشد بود و بازار خوبی برای تولیدکنندگان سنتی پنیر وجود داشت اما به یکباره با جریان‌سازی‌های غیر منطقی و همچنین اخبار غیرواقع کیفیت پنیر و سلامت پنیر سنتی زیر سئوال رفت و تقریبا 80 درصد واحدهای سنتی تولید پنیر تعطیل شدند و گروهی هم مثل ما تنها با یک سوم تولید در منطقه فعالیت می‌کردند. این رویه تا اوایل 1390 ادامه داشت تا در آن زمان سازمان غذا و دارو و وزارت جهاد کشاورزی دوباره مجوز فعالیت صادر کرده و کارگاه‌ها یکی پس از دیگری دوباره فعالی شدند.

تولید و ارزش افزوده

ناصح درباره ارزش افزوده تولید پنیر سنتی به خبرنگار ما می‌گوید: با توجه به قیمت ماده اولیه پنیر یا همان شیر خام، بسته بندی، پرسنل و انرژی تقریبا 80 درصد قیمت عمده فروشی پنیر امروز هزینه می‌شود به این ترتیب که اگر قیمت عمده فروشی پنیر را 22 هزار تومان در نظر داشته باشیم رقمی معادل 19 هزار تومان هزینه تولید هرکیلوگرم پنیر لیقوان است.

وی در ادامه هزینه‌های تولید را اینگونه تفکیک می‌کند که برای تولید یک کیلو پنیر لیقوان سه کیلو شیر گوسفندی لازم است که قیمت آن به ازای هر کیلوگرم 5 هزار تومان است. این درحالی است که هزینه‌های دیگر مثل کارگر، بسته بندی و انرژی قیمت تمام شده محصول را به کیلویی 19 هزار تومان افزایش می‌دهد و یک کیلو پنیر لیقوان درجه یک صادراتی به صورت عمده 22 هزار تومان قیمت می‌خورد.

این تولید کننده پنیر سنتی می‌گوید: به دلیل نبودن اتحادیه‌های صنفی در این صنعت دلال‌ها و واسطه‌ها سود اصلی را به جیب می‌زنند و تولید کننده در واقع زیان می‌کند چون نمی‌تواند قیمت واقعی محصول را دریافت کند به عنوان مثال امروز قیمت پنیر عمده 22 هزار تومان است ولی اگر به بازارهای خرده فروشی مراجعه کنید همان پنیر حدود 34 هزار تومان فروخته می‌شود که بخش عمده‌ای از این افزایش 12 هزار تومانی مربوط به فعالیت دلال‌هاست.

ناصح معتقد است اگر مثل کشورهای خارجی بخصوص هلند یا سوئیس شرایط تشکیل اتحادیه‌های تولیدی و روستایی مهیا باشد تولید کنندگان می‌توانند خودشان مستقیم وارد بازار فروش داخل یا خارج از ایران بشوند تا علاوه بر کنترل قیمت کیفیت محصولات را نیز برای مصرف‌کنندگان تحت نظر داشته باشند چون همین سودجویان و دلال‌ها بعضا پنیر‌های بی‌کیفیت را به جای محصولات درجه یک با قیمت بالاتر در بازار عرضه می‌کنند درحالی که اتحادیه‌ها می‌توانند با استانداردسازی و تعیین استانداردهای مشخص مانع از این انحراف شوند.

واردات بلای جان تولید سنتی

مدیر عامل فاخر لبن می‌گوید: اگر از بحث نوسان قیمت‌ها بخصوص برای شیر خام در بازار بگذریم و قوانین دست‌وپاگیر تولید را کنار بگذاریم امروز بیشترین ضربه را واردات رانتی پنیر از کشورهایی مثل استرالیا عامل شکست سرمایه‌گذاری‌های سنتی است. به عنوان مثال اوایل سال 1390 ناگهان برخی افراد که ارتباطات دولتی داشتند و با تولید کنندگان عمده نیز مرتبط بودند حجم قابل توجهی از پنیر سنتی را از استرالیا به ازای هرکیلوگرم 4 هزار تومان وارد کردندکه این واردت زندگی بسیاری از تولید کنندگان سنتی را تحت تاثیر خود قرار داد و آنها را از چرخه تولید حذف کرد.

ناصح در پایان می‌گوید: در بسیاری  از کشورهای پیشرفته مسئولان با استفاده از زنجیره تولید سنتی و همچنین محلی نه تنها زمینه رسیدن به تولیدی انبوه را ایجاد می‌کنند بلکه به همین روش مانع از مهاجرت روستاییان به شهرهای بزرگ می‌شوند اما در ایران این روند دقیقا معکوس شده است و دست‌اندرکاران به جای حمایت از تولید سنتی آن را غیر اقتصادی عنوان کرده و در واقع رانتی در اختیار تولید کنندگان سنتی قرار می‌دهد که سیاستی غیر اصولی است چون اگر روستاهاخالی از سکنه باشند بسیاری از مواد اولیه تولید صنعتی اصلا تولید نمی‌شود که تولید صنعتی زنده بماند.

سرمایه و نیازها

برای تولید پنیر شاید در نگاه اول صرفا در اختیار داشتن ماده اولیه که همان شیر است با فضایی برای تولید و بسته بندی کالا به نظر برسد؛ اما در عمل می‌بینیم این خوراکی سپید رنگ اگر بخواهیم به صورت صنعتی تولید داشته باشیم به پیش‌نیازهایی غیر از شیر خام نیاز داردکه عبارتند از خطوط پاستوریزه، بسته بندی، همزن‌های مختلف، مخزن‌های نمک، سردخانه و ده‌ها مورد دیگر اما درباره دودوتای سرمایه‌گذاری باید بدانیم دو گزینه مختلف مقابل سرمایه‌گذاران قرار دارد که یکی درباره تولید صنعتی یا پنیر UF است.

 در این زمینه حداقل سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای تولیدی قابل قبول و اقتصادی 50 میلیارد تومان با فضایی حدود 3 هزار متر مربع برای سردخانه‌ها و سالن تولید است. این درحالی است که برای تولید پنیر به شیوه سنتی مثل پنیر لیقوان چیزی معادل 100 میلیون تومان و فضایی 300 متری برای تولید 2 تن پنیر نیاز داریم.

تهدیدها

در زمینه تولید پنیر اصلی‌ترین تهدید، تداوم تهیه ماده اولیه یا همان شیر خام با کیفیت‌های متعارف و مورد نیاز است که اغلب تولید کنندگان با توجه به شرایط بازار فعلی کشورمان کمی در این زمینه با مشکل مواجه هستند. اما اگر از این مشکل بگذریم نکته بعدی مربوط به سرمایه در گردش برای تولید‌های صنعتی است چون به نوعی این نقدینگی برای درجریان بودن تولید لازم و واجب است.

از سوی دیگر دسترسی به بازارهای صادراتی و همچنین خطوط توزیعی مناسب در تولیدی‌های صنعتی و قوانین زودگذر و بدون پشتوانه برای تولید کنندگان سنتی معضلی است که باعث بروز نگرانی در تولید آنها می‌شود. هرچند عدم دسترسی به سیستم‌های نوین بسته بندی و به نوعی متغییر بودن قیمت مواد اولیه این بخش از زنجیره تولید در نهایت می‌تواند کل پروسه را با مخاطره‌ روبرو کند، تهدیدی که در بخش تولید صنعتی بسیار تاثیرگذار است و می‌تواند هزینه‌های تولید را برای سنتی‌ها تقریبا 15 درصد افزایش دهد.