با شنیدن نام صرافی ناخودآگاه تابلوهایی سیاه رنگ با اعدادی دیجیتالی قرمز و تعدادی پرچم را تصور می کنیم. این اولین واکنش ذهنی همه ما با دیدن کلمه صرافی است. اگرچه مدتی است به دلیل نوسانات ارزی بیش از حد در کشورمان اکثر این تابلوها خاموش هستند و در کوچه و خیابان زیاد جلب توجه نمی کنند، ولی هرگز خاموش بودن تابلوی این صرافی ها به معنی بیکار بودنشان یا از کار افتادنشان نیست؛ بلکه حتی این تابلوهای خاموش هم گفتنی های بسیاری در دل دارند که گاهی اوقات از این خاموشی باید نگران شد . به هر روی هم اکنون صرافی ها با تابلوهای معروفشان کارایی بسزایی در اقتصاد ایران را به عهده گرفته اند.
آیا تاکنون فکر کرده اید که این تابلوها از چه زمانی نوسانات ارزی را به نمایش گذاشته یا این که اصلا صرافی چیست و کی وارد زندگی ما شده است؟
. به طور کلی صرافی در لغت به معنی داد و ستد انواع پول است و در کشورمان از قرن نوزدهم با توجه به رشد تجارت داخلی و خارجی شکل تازه ای به خود گرفت. اگر از واقعیت این شغل بخواهید می توان این گونه گفت؛ از زمانی که معامله پایاپای کمرنگ شد، نقش این شغل یعنی صراف ها در زندگی اقتصادی و معاملات تجاری ما پررنگ تر شد.
این حرفه یا صرافی قبل از پیدایش سیستم بانکداری در ایران گسترش یافت و پایش را از مرزهای کشور بیرون گذاشت . صرافان ایرانی در هند ، عراق شعبه داشتند و تاجران را برای انتقال وجوه خود یاری می کردند. طبق اسناد و مدارک اصول کار صرافی های ابتدایی بر دو پایه برات و بیجک استوار بود، به صورتی که تجار برات و بیجک های مدت دار صادر می کردند این برات ها نزد نزد برخی صرافی های خاص و مورد نظرشان تجار یا صادر کننده برات معتبر بود و در نهایت قابلیت نقد شدن داشت.
اگرچه نقش بیجک یا برات صرافی ها با پیدایش سیستم بانکداری در جامعه ایران کمرنگ شد، اما حرفه صرافی حتی با وجود سیستم بانکداری نوین به معاوضه پول و خرید و فروش آن کنار بانک ها به حیات خود ادامه داد و تا این که از اواسط دهه 70 شمسی دوباره کار و بارش سکه شد. قبل از این تاریخ بیشتر صرافی ها مشغول داد و ستد سکه، طلا و نقره به مشتریان خود بودند و در ابعاد کوچک خرید و فروش ارزهای معتبر بین المللی انجام یا اینکه برای ارسال حوالجات رقم پایین به نیازهای خرد خانواده ها پاسخ می دادند.
به طور کلی صرافی ها در ایران و هم اکنون به دو گروه تقسیم می شوند؛
صرافی های نوع اول: این گروه از صرافی ها اجازه حضور در معاملات الکترونیک ندارند و صرفا برای خرید و فروش فیزیکی ارز مجوز دارند.
صرافی های نوع دوم: این گروه از صرافی ها علاوه بر خرید و فروش فیزیکی ارزهای معتبر جهانی، مجوز حضور در مبادلات الکترونیک یا همان حوالجات را کسب کرده اند و می توانند حواله هم صادر کنند.
لازم به یادآوری است که هر دو گروه می توانند به خرید و فروش سکه در کنار خرید و فروش ارز مبادرت ورزند.
اما اصولا تعریف کار صرافی ها چیست؟
از گذشته های دور، کار اصلی صرافی ها تعیین عیار و ارزش واقعی سکه های طلا و نقره بوده و کم کم به وصول برات و بیجک نیز اقدام کردند، اما همان طور که قبلا هم بیان شد، پس از ظهور و پیدایش سیستم بانکداری این حرفه به حاشیه رانده شد و صرفا به خرید و فروش سکه، طلا و نقره مبادرت می کردند، اما این شغل کم کم همگام با نظام بانکداری، رشد کرد و در کنار نظام بانکداری صراف ها نیز اقدام به اعطای وام و حتی ارسال حوالجات کردند و در نهایت به نوعی رقیب قدرتمندی برای بانک ها در ارسال و خرید و فروش ارز در ایران تبدیل و گاهی هم تعیین کننده نرخ مبادله ارزها در بازار اقتصادی کشور شناخته شدند.
صرافی ها چگونه کار می کنند؟
شاید خیلی ساده، فرض کنید وارد یک صرافی می شوید و مقداری ریال می دهید و در ازای آن ارز مورد نظرتان را می خرید و از آن خارج می شوید. آیا واقعا کار به همین سادگی است؟ خیر به طور کلی صرافی ها دقیقا همانند فروشنده کالایی مجبور هستند قیمت تمام شده کالای خود را تعیین و با درصدی سود آن را به متقاضی بفروشند. از این رو اطلاع از نرخ برابری ارزها در مقابل واحد پول ملی کشورشان مثل ریال امری حیاتی و ضروری برای آنهاست، اگرچه این صنف در کنار خرید و فروش یا حواله ارزش اقدام به خرید و فروش سکه طلا نیز می کند، اما به قول معروف خرید و فروش سکه طلا برای جوری جنس آنهاست و کار اصلی و حساسیت اصلی مربوط به همان پولهای کاغذی یا حوالجات است.
در شرایط عادی و عمومی بین المللی نرخ برابری ارزها اگرچه در بازارهای بین المللی مثل فارکس یا دیگر بازارهای ارزی تعیین می شود، اما مبنای محاسبه نرخ ارزهای خارجی در کشورها را معمولا بانک مرکزی آن کشور به عهده دارد و این نظام بانکی آن کشور است که هر روز نرخ مورد نظر صرافان را در اختیارشان قرار می دهد تا تابلوهای معروف مغازه‌های صرافی روشن شوند و شروع به نوسان کنند، اما داستان این تابلوها در ایران کمی متفاوت است و نوسان آنها در حال حاضر زیاد به بانک مرکزی بستگی ندارد.
هنوز نرخ درنیامده است
بدون تردید چند سالی است که با این جمله زیاد برخورد کرده اید: «هنوز نرخ درنیامده». معمولا وقتی قصد خرید یا فروش ارز دارید، این جمله را اول صبح زیاد شنیده اید و با کلی سوال، گوشی تلفن را قطع کرده اید یا این که از درب صرافی خارج شدید، اما معنی واقعی این عبارت چیست؟ مگر قرار نیست که بانک مرکزی نرخ را برای صرافی ها اعلام کند. بانک که ساعت 7 و 30 دقیقه کار خود را آغاز می کند، پس چرا هنوز... نرخ در نیامده است.
این جمله را می شنوید چون نرخ ارزهای خارجی در ایران بنا به هر دلیلی در بازار آزاد در حال حاضر خارج از محوطه بانک مرکزی یا حتی خارج از مرزهای کشورمان تعیین می شود و بنا به هر دلیلی هم بانک مرکزی هم اکنون در این باره بی تفاوت عمل می کند چون به دلیل تحریم های یکجانبه خارجی علیه نظام بانکی ایران چاره ای هم ندارد.
داستان از این قرار است که امروزه و با توجه به شرایط فعلی نظام ارزی کشورمان، نرخ ارز و برابری ریال ایران با دیگر ارزها در کشورهایی مثل امارات متحده عربی یا شهر هرات و گاهی هم ترکیه تعیین می شود اما پایگاه اصلی تعیین نرخ ارز در بازار آزاد ایران همان امارات متحده عربی است و دیگران فعلا نقش مهمی در تعیین نرخ ارز آزاد ایران ندارد و از آنجا که در امارات صرافی ها ساعت 11 صبح شروع به کار می کنند و برابری ریال ایران با درهم امارات را تعیین می کنند، بازار ایران هم تا قبل از این ساعت معمولا از خرید و فروش مگر در شرایطی خاص یا به ضرورت خودداری می کند. بنابراین صرافی ها این جمله را که «هنوز نرخ درنیامده» به کار برده و تا ظهر معمولا به محاسبه کارهای روز قبل خود می پردازند یا این که با احتیاط و در حجم بسیار کم با نرخ های روز گذشته کار می کنند، البته فکر نکنید که وقتی ساعت 11 صبح به قول معروف نرخ ها مشخص شد، کار تمام است؛ بلکه طی ساعت کاری دائم طبق هماهنگی های تلفنی یا ارتباط اینترنتی قیمت ها به روز شده و مبنای محاسبه قرار خواهد گرفت. البته صرافی هرچه معتبرتر باشد، بدون تردید زودتر از نوسانات مطلع می شود، ولی مبنای دیگری هم در کار است که معمولا بعدازظهر و حوالی ساعت 5 شروع می شود.
شاید پیش آمده باشد که حوالی ساعت 5 بعدازظهر نزدیک خیابان فردوسی یا چهارراه استانبول عبور کرده و جنب و جوش خاصی را بین دلارفروش ها یا صرافی های محل دیده باشید و بی تفاوت به خیال آن که کارشان را می کنند، از آنجا عبور کرده باشید، در حالی که نوسانی تازه در بازار ارزی در حال اتفاق افتادن است که حتی به شرایط کاری امارات یا هرات و ترکیه بستگی ندارد.
استراتژی ساعت 5
اگر اهل بازار هستید و زیاد با خرید و فروش ارزهای خارجی سروکار دارید، بدون تردید اطلاع دارید که معمولا نوسانات جدی برابری ارزهای بازار آزاد یا همان صرافی ها حدود ظهر آغاز می شود و تابلوهای دیجیتالی معروف صرافی ها یکی پس از دیگری روشن می شوند و تا بعدازظهر هم تغییراتی دارند، اما حوالی ساعت 5 گاهی اوقات خاموش می شوند و صرافی ها دست از خرید و فروش می کشند و حدود ساعت 6 دوباره نرخ های جدید حاکم بر بازار خواهد شد.
این اتفاق به این دلیل است که بازار پول آمریکا یا فارکس حوالی ساعت 5 بعدازظهر به وقت ایران تازه آغاز به کار می کند و نرخ برابری ارزهای معتبر جهان را روی تابلوهای خود به نمایش می گذارد. بنابراین ناخودآگاه اعداد و ارقام این تابلوی فارکسی در بازارهای ارزی جهان تاثیرگذار خواهد بود که ایران هم از آن مستثنا نیست، به همین دلیل بسیاری از فعالان و صرافی های بازار ایران در این ساعت دوباره تابلوهای خود را تنظیم و با نرخ جدید شروع به معامله می کنند، البته هستند افرادی که به قول معروف فارکس باز هستند و با زیر نظر گرفتن نوسانات بازار فارکس ریسک می کنند و کمی قبل از شروع به کار این بازار یعنی حوالی ساعت 4 بعدازظهر وارد بازار می شوند و با خرید یا فروش ارز خود کاسبی می کنند. این افراد گاهی ره صدساله را یک ساعته طی می کنند و گاهی هم حاصل های کارکرد خود را یک ساعته از دست می دهند. اگرچه نباید فراموش کرد که اکثر این معامله گران فارکسی هرگز در دنیای واقعی ما حضور نخواهند داشت بلکه در دنیای صفر و یک سیر می کنند.
صرافی ها و مقابله با تحریم
شاید تاکنون سفرهای خارجی را تجربه کرده باشید یا این که پای صحبت مسافران خارج رفته نشسته باشید و از تبادل پول در صرافی ها سخن گفته یا شنیده باشید و این گونه نتیجه گیری کرده باشید هرچه گردشگران ورودی یک کشور زیادتر باشند، صرافی های بیشتری در آنجا می بینید، اما ایران که هنوز گردشگر زیادی به خود ندیده است، پس این همه صرافی در کوچه و خیابان چیست؟ شاید این صرافی ها به عنوان زیرساخت های گردشگری باشند یا این که حکایت از رونق بسیار بالای تجارت خارجی در ایران کنند. هر دوی این موارد قابلیت استناد را خواهد داشت، اما در حال حاضر وجود این همه صرافی در کوچه و بازار، رازی بزرگ تر در دل دارد؛ آن هم مقابله با اثرات تحریم هاست.
با گسترش تحریم ها و درگیر شدن نظام بانکی ایران با آن عملا انتقال دلارهای نفتی توسط نظام بانکی سخت و سخت تر شد تا جایی که گاهی اوقات مبالغ دریافتی بابت فروش نفت در حساب های بانکی ایران خارج از مرزها باقی ماند و غیرقابل جابه جایی شد. مشکلات ایجاد شده برای نظام ارزی کشور از یکسو، عطش بازار داخلی به دلیل واردات از سوی دیگر باعث شد تا فعالان و مسئولان اقتصادی کشور به فکر چاره و راهکار باشند و در نهایت روشی بسیار کهن را برای جلوگیری از بروز بحران را به نظام مالی ایران معرفی کردند؛ آن هم حمایت و توسعه صرافی ها در ایران بود.
با این روش بخش خصوصی به کمک دولت آمد و راهکاری کهن یعنی نظام حوالجات که از قرن ها پیش در جهان استفاده می شد را دوباره رونق بخشید.
بخش خصوصی البته با حمایت دولت با ایجاد شبکه های گسترده صرافی در کشورهای مختلف مثل امارات، ترکیه، هند، مالزی، قبرس، مالت، اتحادیه اروپا و استرالیا اقدام به جابه جایی دلارهای نفتی با وجود تحریم های سخت بین المللی در نظام بانکی کشور کرد. این روش زمانی رونق گرفت که نقل و انتقال پول توسط نظام بانکی جهان یا غیرممکن شده بود یا این که از امنیت مناسب برخوردار نبود و خطر بلوکه شدن پول در بانک های خارجی گسترش یافته بود.
این سیستم حوالجات برای نقل و انتقال پول از سوی ایران آنچنان گسترش یافت که یکی از روزنامه های معتبر در آمریکا واشنگتن پست، حجم این مبادلات را سالانه حدود یکصد میلیارد دلار برآورد کرده است.