تاریخچه وام در اقتصاد ایران

وام کلمه​ای که در جهت رشد و شکوفایی و رفع نیاز بشر به کار گرفته می شود گاهی به جای ایجاد انگیزه و شور و نشاط یادآور مراحل سخت اداری و بانکی دریافت آن است. اما به واقع فلسفه وجودی وام چیست؟ و از چه زمانی وارد زندگی ما شد؟  این کلمه یا همان وام که معنی حقوقی مهمی را نیز به همراه دارد حداقل یکبار در طول زندگی، آنهم در بهترین یا حتی شیرین ترین دوران زندگی یعنی زمان ازدواج و تشکیل خانواده نقش ایفا کرده است بطوری که برای به دست آوردنش با انواع و اقسام قوانین اداری دست و پنجه نرم کرده ایم و فارق از آنکه این کلمه چیست و چگونه به جوامع بشری راه یافته است سعی کردیم از آن بهره مند شویم.

به همین دلیل حتی اگر جزو تجار و بازرگانان یا تولید کنندگان نباشیم هم بی تردید با فراز و نشیب ها و البته شیرینی گرفتنش به خوبی آشنا شده ایم، هرچند گروههای اول بیشتر بااین کلمه درگیر هستند. اما همین کلمه ساده یا وام هم گاهی آنچنان سرسخت است که بسیاری را از لذت خرج کردنش پشیمان کرده و عطایش را به لقایش می بخشند، یا حتی گروهی را راهی بازارهای غیر رسمی مالی می کند .

تعریف وام چیست؟

وام به طور کلی قرض دادن نوعی پول سود دار است که از زمانی مشخص بین قرض دهنده و قرض گیرنده  رد و بدل می شود . این تبادل پول بین دو طرف به صورت های مختلفی انجام می شودکه از دیرباز و دوران باستان در جوامع بشری رایج شده است. قوانین و میزان سود این نوع قرض دادن  پول در جوامع مختلف امروزی متفاوت است و میزان بازپرداخت آن به شرایط مختلفی بستگی دارد اما در کشور ایران براساس سیستم بانکی اسلامی و بانکداری بدون ربا صورت میگیرد هرچند گاهی اوقات کاملا سهل الوصول است، اما گاهی هم دست نیافتنی است و به قول معروف خرما بر نخیل و دست ما کوتاه است.

وام تعمیرات، وام تولید، وام خرید کالا، وام خرید مسکن، وام خرید لوازم کسب و کار و دهها مورد وام در جامع بشری هست که بسیاری را به خود چه درخواست کننده و چه وام دهنده را به خود مشغول کرده است. بدون تردید بانکها و موسسات مالی به درخواست کنندگانشان وام می دهند تا علاوه بر رونق اقتصادی منطقه حضورشان ، که کاملا توجیه شده ا ست منافع مادی و سود خود را نیز تضمین کنند.

اما وام یا همان قرض دادن پول در مدتی معین با سودی مشخص مدت زمان بسیار طولانی همراه بشر بوده و هست . بی شک می توان ردپای قرض دادن را حتی در دوران معاملات پایاپای در تاریج دید و حتی جستجو کرد اگرچه در آن زمان پول هنوز وارد زندگی بشر نشده بود اما به عنوان مثال خرمنهای گندم یا حتی حیوانات به عنوان قرض به دیگران داده می شود و با افزایشی مورد توافق هر دو طرف در سال بعدی بازپرداخت می شد که به عنوان اولین موارد وام از آنها یاد شده است.

اما پس از حضور پول و اسکناس نیز وام دادن و البته وام گرفتن رونقی دوچندان به خود دید و هر روز قوانین بهتری را در این راستا تجربه کرد تا اینکه امروزه می توان گفت به تکامل خود رسیده است هرچند هنوز هم برخی خلاء های موجود در عقود قرضی باعث سوء استفاده بسیاری شده است اما این موضوع هرگز باعث توقف پرداخت یا دریافت وام از سوی جوامع بشری نشده است.

این کلمه که فلسفه وجودی آن برای رفع گرفتاری مالی بشر بود اگرچه در اوایل راه یا همان زمان پیدایشش به نوعی وام گیرنده را استثمار می کرد و گاهی باعث از بین رفتن کل زندگی او  می شد اما امروزه با توجه به سیستم های نوین بانکداری و البته پایه و اساس علم اقتصاد این موضوع کمتر به چشم می خورد بصورتی که  کارکرد وام، بیشتر به اصل خود یعنی همان گره​گشایی از کار وامگیرنده برگشته است.

ایران از چه زمانی وام دار شد؟

 بانکداری در ایران از قرون وسطی تا اوایل قرن نوزدهم کاملا به صورت سنتی و فعالیت های شرکت های بزرگ تجاری یا تجارتخانه ها بود که امروزه این شرکت ها به صرافی های کنونی تبدیل شده اند و هم اکنون هم مشغول ارایه خدمات بانکی و مالی به متقاضایان خود هستند .

 شهرهای اصفهان، مشهد، تهران، شیراز و بوشهر از شهرهای تجاری ایران در آن دوره بودند که تعداد زیادی از شرکت های تجاری و تجارتخانه ها را در خود جای داده  و  بدون تردید کلیه امور مالی از قبیل جابه جایی و نقل و انتقال پول و البته قرض دادن یا همان وام از طریق تجار ساکن آنها انجام می شد .

عمده تجارتخانه های آن زمان تجارتخانه جمشیدیان و تجارتخانه جهانیان بودند، این دو شرکت و شرکت های مشابه آنها اگرچه مهمترین اعضای نظام مالی کشور بشمار می رفتند  اما در اوایل سال 1300 شمسی به فراموشی سپرده و بطور کل فعالیت مالی خود را تعطیل کردند این اتفاق درست زمانی رخداد  که اولین بانکها  در ایران تاسیس و نظام مالی کشور دست خوش تغییراتی اساسی شد و از حالت سنتی خارج شد. بنابراین می توان بدون تردید تاریخ دریافت وام رسمی از بانک در ایران را به سال 1265 به بعد نسبت داد.

 اولین تجربه تلخ ثبت شده دریافت وام در کشورمان مربوط به تجارتخانه جمشیدیان است، این تجارتخانه که در سال 1265 شمسی توسط ارباب جمشید ، تاجر منسوجات به عنوان موسسه مالی برای انجام امور بانکی تاسیس شد . وی موفق شد با توجه به حرفه جدید خود یعنی صرافی و انتقال وجوه تجار رونق خوبی به کسب و کارش بدهد. این تجارتخانه با اعطای وامهای کوتاه مدت و بلند مدت رونق مناسبی در صنعت بانکداری خود ایجاد کرد اما با ورود این تجارتخانه  به صنعت ملک و امکالت تقریبا تمام این موفقیت ها مسیری دیگر به خود گرفت و با استقراض او از دو بانک استقراضی و بانک شاهی تجارت امپراتوری ارباب جمشید به نابودی کشیده شد این دو بانک با تمدید نکردن مدت بازپرداخت وام تجارتخانه جمشیدیان، وی و تجارت خانه اش را به زانو در آوردند و در نهایت در سال 1294 شمسی کل تخارتخانه به دولت ایران واگذار شد.

اولین بانک در ایران که بانک شاهی نام داشت در سال 1889 میلادی به دستور ملکه بریتانیا و به امتیاز دولت ایران تاسیس شد و اساس تشکیل آن وامی که انگلستان  به ناصرالدین شاه داده بود، قرار داشت . رویتر توانست با پرداخت وام به ناصرالدین شاه امتیاز تاسیس این بانک را به عنوان وثیقه از او بگیرد. او توانست دومین امتیاز بانکی خود را در سال 1267 هجری به مدت 60 سال از ناصرالدین شاه دریافت کند . به این ترتیب ناصرالدین شاه به عنوان دومین وام گیرنده بزرگ پس از ارباب جمشید در تاریخچه وام ایران نقشی مهم را به خود اختصاص می دهد. بانک شاهی وامهای خود به دولت ایران را با سودهای 5 تا 9 درصد بازپس می گرفت و به عنوان تضمین اصل پولش، امتیازات ویژه ای از ایران گرفت. 

دومین بانکی که به ایران وام داد و ایران را وامدار خود کرد بانک استقراضی بود . هرچند از گذشته رسم براین بوده که همیشه برای دریافت وام باید مشقات زیادی را تحمل و مدارک و تضمین های بلندبالایی را آماده کرد، اما این دو بانک یعنی بانک استقراضی و بانک شاهی رقابتی شدید برای پرداخت وام به ایران داشتند آنهم فقط به خاطر سودهای کلانی که به واسطه این وامها از ایران دریافت می کردند . همانطور که قبلا نیز گفته شد بانک شاهی سود وامهای خود را بین 5 تا 9 درصد درنظر می گرفت اما بانک استقراضی پا را فراتر از او گذاشت و سود وامهای خود را از 9 تا 12 درصد محاسبه کرد ، بنابراین سود سرشار پرداخت وام به ایران از سوی این دو بانک هرگز قابل چشم پوشی نبود و نکته بسیار جالب توجه در این معاملات وثیقه هایی بود که علاوه بر این سودهای کلان توسط دولت ایران برای دریافت اینگونه وام ها به دو بانک مذکور داده  می شد. به عنوان مثال می توان از درآمد گمرکات شمال و جنوب کشور نام برد که هر کدام در گرو بانکی بودند.

اما پس از موارد یاد شده در مورد تاریچه وام در کشورمان می توان به درخواست وام میرزا ابوالقاسم ناصرالملک ، وزیر مالیه مظفرالدین شاه در سال 1285 شمسی اشاره کرد که هرگز اجابت نشد و به عنوان درخواستی نافرجام برای دریافت وام در نظام بانکی ایران از آن یاد می شود.

بطور کل سالهای 1265 تا 1305 شمسی را می توان طلایی ترین دوران افتتاح بانک های مختلف در ایران دانست که هرکدام با امتیازی و به واسطه سودی سرشار سراز نظام مالی ایران برمی آوردند. بانک های پهلوی قشون (بانک سپه کنونی)، بانک استقراضی ایران (1270 شمسی و جزئی از بانک کشاورزی )، بانک عثمانی 1301 شمسی، بانک روس و ایران (1303) از این جمله بانک ها هستند  که  سیستم مالی ایران را در راستای اهداف خود متحول کردند.

اما اولین بانکهای ایرانی  بانک پهلوی قشون که از محل سپرده های بازنشتگان لشگری تشکیل شد و امروزه با نام بانک سپه در نظام بانکی کشور مشغول به انجام امور بانکی است و پس از آن موسسه رهنی ایران که وجوه صندوق بازنشستگی کارکنان دولت را مبنی شروع بانکداری خود قرار داد و هم اکنون با نام بانک ملی در نظام بانکی ایران شناخته شده است.

وام از چه تاریخی عمومی شد؟

به هر حال سیستم پرداخت وام و نظام بانکی وام اگرچه به ظاهر برای رفع نیاز مردم بوده اما بیشتر در اختیار دولتمردان و سران کشورها قرار می گرفت اما با افتتاح بانک کارگشایی ایران در سال 1305 به واقع دگرگون شد و سمت و سویی هدفمندی به خود گرفت . اساس و بنیان این بانک که قرض دادن پول یا همان وام دادن بود نام بانک کارگشایی را برایش به ارمغان آورد، هرچند از ابتدا به عنوان موسسه رهنی دولت ایران مشغول انجام این امر بود اما رفته رفته نام بانک کارگشایی را به خود دید و از ان پس با این نام مشغول به کار است .

با افتتاح بانک کارگشایی نظام مالی و وام کشور رنگ و بوی دیگری به خود گرفت و فصل تازه از نظام مالی و وام در دنیای بانکداری ایران را ایجاد کرد. این بانک که با سرمایه صندوق بازنشتگان دولتی تشکیل شده بود با گرو گرفتن اموال منقول مردم به آنها وامهای کوچک و کم می داد . این روش که با توجه به تصویب قانونی مبنی بر تشویق مردم به سپرده گذاری صورت گرفت توانست به سرعت کارآمدی خود را در نظام مالی کشور و بخصوص اقتصاد خرد نمایان کند.

بانک کارگشایی توانست از اوایل سال 1318 شمسی شکل دقیقی از قرض الحسنه را در نظام بانکی ایران ترسیم کند که همین موضوع باعث کنترل نحوه پرداخت وام در ارقام کوچک به مردم و در عین حال کنترل نقدینگی آنها شد.

به هر حال وام از گذشته تا امروز با بشر بوده و تنها زمان و شرایط پرداخت آن تغییر کرده است اما اصالت خود یعنی کارگشایی را هرگز از دست نداده و نخواهدد اد و در ایران همه بانکها چه تجاری و چه تخصصی مثل بانک صنعت و معدن با توجه به شرایط عقود اسلامی در راه گره گشایی از تجار و مردم مشغول پرداخت وامهای مختلفی با کارمزدهای متفاوت هستند.