از چه تاریخی ایرانیان اسکناس خرج کردند؟
بدون تردید همه ما با این ضرب المثل که می گوید : « پول چرک کف دست است» آشنایی کامل داریم و شاید همین امروز هم چند باری از آن در صحبت هایمان استفاده کرده باشیم. اگر از این سوژه بگذریم که چرا اینقدر برای بدست آوردن این چرک کف دست تلاش می کنیم ، آیا تا حالا به این موضوع فکر کرده اید که پول کاغذی یا سکه های ته جیبمان از چه تاریخی وارد زندگی ما شد؟ اصلا این چرک کف دست چگونه ساخته و به حساب بانکی ما واریز می شود و ما به راحتی آن را هزینه می کنیم؟ اگر واقعا قصد رسیدن به پاسخ این سئوال را دارید چند دقیقه ای وقت بگذاریدو تا آخر این مطلب همراه ما باشید.
بطور کلی بشر در دوران غار نشینی هرچه را که می خواست با زور بازو و نزاع از دیگران می گرفت یا اینکه آن را می ساخت و گاهی هم در این راه جانش را از دست می داد ، شاید ضرب المثل پول چرک کف دست است هم از این دوره برایمان به ارمغان رسیده و نه به معنی کثیف بودن آن بلکه به معنی نحس و بدیومن بودنش است. اما کم کم جوامع بشری شکل گرفت و انسان به این نتیجه رسید که برای حصول خواست ها و یا نیازهایش بهتر است که بهای کالای مورد نیازش را بپردازد نه اینگه برای به دست آوردنش بجنگد و در برخی مواقع کشته شود چون بهای کالاهای موردنیاز انسان، جانش نبود.
اولین گام بشر در راه پرداخت بهای کالا های مورد نیازش، معاملات پایاپای بدون در نظر گرفتن ارزش کالاهای مبادله شده بود . انسان با توجه به موقعیت جغرافیایی محل زندگی خود برخی از اجناس را به عنوان کالای با ارزش برای معاملاتش انتخاب کرد. به عنوان مثال گندم، گوسفند، صدف در چین، گاو نر در یونان، فیل در مناطق آسیای جنوبی و حتی گاهی اوقات جمجمه انسان نیز در معاملات روزمره مبادله می شد. هرچه جوامع بشری متمدن تر و داد و ستدد های روزانه بیشتر می شد این نوع اجناس شاید توجیه جالبی برای معاملات جامعه متمدن بشری نبود و در برخی اوقات حتی کفاف هزینه ها زندگی روزمره او را نمی داد تا اینکه به جای این کالاها شروع به مبادله فلزات گرانبها مثل طلا، مس و نقره کرد.
این تصمیم اگرچه برای مدتی بسیار کارآمد بود اما بازهم اشکالی در این بین وجود داشت چون اقتصاد بین جوامع بشری شکل گرفته و مبادلات زیادی انجام می شد ، پس مقدار زیادی از این فلزات باید بین شهرها و حتی کشورها جا به جا می شد که حمل و نقل این فلزات هم مشکلات خاص خود را از قبیل امنیت و وزن زیاد داشت. راه حل این بود که این فلزات با ابعادی کوچکتر به صورت حلقه ای وارد مبادلات روزانه بشر شد و رنگ و بوی تازه ای را در اقتصاد و مبادلات جوامع بشری را به ارمغان آورد. این اتفاق باعث پیدایش پول که ریشه یونانی (Obolos) داشت شد.
بنابراین هرکس که بیشتر پول داشت و می توانست لوازم بیشتری را تهیه کند درست مثل این بود که قدرت بیشتری داشته (زور بازوی بیشتری ) و توانسته آنچه را قبلا با بزور به دست می آورده تصاحب کند که مصداق امروزی ضرب المثل «پول قدرت خواهد آورد» نیز باشد.
به هر حال پول های ساخته شده از فلزات گرانبها کم کم سکه نام گرفتند ، در واقع «سکه» نام وسیله ای آهنین بود که به وسیله آن روی این قطعه فلزات نشان حکومت وقت را حک می کردند بعدها این وسیله مهر نام گرفت اما سکه همان سکه ماند و در جیب ما جا خشک کرد.
سکه چیست؟
حالا که این فلزات گرانبها با نام سکه برای مبادلات تجاری با آرم و نشان حکومتی مورد استقبال مردم قرار گرفتند و جای خود را در مبادلات بازرگانی محکم کردند ، این تعریف را به خود دید ، سکه قطعه فلزی به وزن معین است که روی آن علامت رسمی حکومت یا دولتی که عیار، وزن و ارزش آن را تعهد می کند، حک شده است.
سکه از زمان داریوش اول و احتمالا از سال 516 قبل از میلاد با نام دریک در کیسه ایرانیان قرار گرفت و در نهایت تا امروز هم در دستان ما مصرف می شود . اما داریوش با توجه رشد تجارت بین شهرها سکه های قبلی را بطور کلی جمع آوری و سکه ای را به شکل واحد ضرب کرد تا در سراسر کشور مورد قبول و صرفا جنبه محلی نداشته باشد. از آن تاریخ به بعد هیچ یک از حکام محلی اجازه ضرب سکه طلا نداشت و تنها با اجازه داریوش می توانست اقدام به ضرب سکه نقره ای کند و ضرب سکه صرفا در اختیار داریوش بود. این سکه ها تا سالها بعد در بازار تجارت حکم فرمایی می کردند و دارندگان آنها می توانستند با توجه به دارایی خود مال و املاک تهیه کنند و یا به تجارت بپردازند اما هرچه بازار تجارت گسترده می شد بشر به سکه های زیادتری نیاز داشت تا جایی که به فکر جایگزینی سبک تر برای این سکه های سنگین اما گرانبها افتاد.
سکه ها از چه تاریخی کاغذی شدند
با رواج سیستم مبادلاتی یا به نوعی بانک پول کاغذی یا همان اسکناس نیز وارد زندگی بشر شد که طبق اطلاعات ثبت شده در کتب تاریخی پول های کاغذی ابتدا در کشور چین ساخته و در مبادلات اقتصادی چینی ها از آن استفاده شد. اما اگر قصد یافتن تاریخ انتشار اولین اسکناس امروزی را داشته باشیم باید سری به موزه استکهلم بزنیم چون در این موزه اولین اسکناسی که در سال 1691 میلادی منتشر شد نگهداری می شود به هرحال استفاده متداول و مستمر این نوع پول کاغذی یعنی اسکناس یا به زبان فرانسه «آسی نیا» ( Assignas) پس از انقلاب کبیر فرانسه شروع شد و در جای جای این کره خاکی روایج یافت. در ابتدا قرار بود پشتوانه پول کاغذی دارایی های دولت (به عنوان مثال در فرانسه زمین های حکومت و پس از آن طلا یا نقره خزانه) باشد اما هرچه پیش رفتیم این کاغذهای بدون پشتوانه بیشتر توسط دولت ها منتشر و گاه گاهی هم باعث دردسرهای بزرگی در سیستم مالی آنها می شد.
اسکناس از چه تاریخی و چگونه ایرانی شد؟
اما اسکناس ، واژه ای که از زبان روسی"آسی گونوس" (assigunos)در زمان فتحعلی شاه به زبان فارسی وارد و به اسکناس تبدیل شد، از دوره ایلخانیان در کشورمان روایج یافت و منشاء پیدایش آن در واقع بحران مالی و خزانه خالی حاکم وقت ایران گیخاتوخان پنجمین ایلخان مغول بود. آنچنان که در تاریخ ثبت شده مشکلات مالی در این دوره باعث شد تا حاکم وقت به دنبال تدبیری برای جمع آوری سکه های دست مردم باشد، از این رو یکی از نزدیکان دربار حاکم به نام عزالدین مظفر که از انتشار اسکناس در کشور چین و دیگرنقاط جهان خبر داشت ، پیشنهاد انتشار اسکناس را به گیخاتونخان داد که مورد قبول واقع شد .
گیخاتوخان (اواخر قرن سیزدهم میلادی یا قرن هفتم هجری قمری) حکم داد تا مردم سکه های طلا و نقره خود را به حکومت تحویل دهند و به جای آن چاوه (نوعی رسید) تحویل بگیرند به این ترتیب تکه چرمی که تصویر ارزش آن رویش حک (داغ) شده بود به جای سکه های طلا و نقره ای که مردم به چاوخانه می دادند، دریافت می کردند. هرچند مردم از معاوضه طلا و نقره هایشان با تکه چرم خودداری می کردند اما به هرحال این رسیدها یا همان اسکناس های ابتدایی در مبادلات مردم به کار گرفته شد.
اگرچه شکل ظاهری این اسکناسهای چرمی یا چاو که از کلمه مغولی «چائو» گرفته شده بود مثل اسکناس های امروزی نبود اما این اسکناس یک درهمی که منقش به عبارت (لااله الاالله و محمد رسول الله ) بود در تبریز منتشر و توانست برای جبران کسری بودجه دولت و با زور جای سکه های طلا و نقره آن زمان را بگیرد و در تاریخ (693 هجری قمری) به عنوان اولین مورد استفاده از اسکناس در معاملات بازار به جای سکه در ایران ثبت شود. بنابراین می توان گفت که اسکناس در ابتدای پیدایش خود رسید پولی بود که مردم در خزانه به امانت گذاشتند از همین روی در سیستم بانکی نوین بنا براین شد تا اسکناس با پشتوانه طلا یا نقره در خزانه دولت منتشر شود و در جیب من و شما قرار گیرد.
در کشورمان هم برای استفاده از پولهایی غیر از سکه های مرسوم ابتدایی تاریخ دیگری نیز ثبت شده است اولی که قبلا ذکر شد ولی از آن پس این صراف ها بودند که در شهرهای مختلف ایران اقدام به صدور رسید یا بیجک می کردند به این صورت که مردم طلا یا سیم خود را در اختیار این صرافها قرار می دادند و آنها که مورد اعتماد مردم بودند و البته در تجارت هم دستی داشتند ، رسیدی (بیجک) به سپرده گذاران می دانند که این رسید در آن اقلیم برای کسبه قابل قبول بود. این برگه باید درهمان صرافی صادر کننده نقد و معادل نقره یا طلایش به آورنده تحویل داده می شد این روش تا مدتها مورد استفاده و البته قبول ایرانیان نیز بود تا زمانی که برای اولین بار نظام بانکی برجامعه حاکم شد و پول کاغذی چیزی شبیه به همین اسکناسی که امروز ما خرج می کنیم، منتشر شد.
نام بانک جدید شرق که مرکزش در شهر لندن بود به عنوان اولین بانک ایرانی که اقدام به انتشار اسکناس کرد در تاریخ انتشار اسکنانس ایران به ثبت رسیده است و از آن پس با واگذاری امتیازش در سال( 1889 م/ 1268 خورشیدی) به بانک شاهی ، امتیاز نشر اسکناس نیز از این بانک به بانک شاهی داده شد و اولین سری اسکناس های صادره توسط بانک شاهی ایران توسط موسسه برادبری ویلکینسون ,
(Bradbury Wilkinson Co.) در سال 1270 هجری شمسی چاپ شدکه کاملا شبیه اسکناس امروزی بود.
بنابراین این تاریخ به عنوان اولین باری بود که اسکناس کاغذی مثل اسکناس های امروزی ، در جیب ایرانیان از 5 قران به بالا قرار می گرفت اما نکته جالب درباره این اسکناس ها موضوع تایید اصالت آنها توسط مسئولان بانکی بود به این معنی که اسکناس های 10 تومانی به بالا هنگام تحویل به مشتری توسط ماموران دولتب مهر می شد و به قول معروف اصالت آن تایید می شد . ولی با تاسیس بانک ملی ایران درسال 1307 هجری شمسی ایران تصمیم گرفت برای کنترل اقتصاد کشور نظام پولی را از دست بیگانگان خارج کند. از این رو در سال 1310 حق انتشار اسکناس به بانک ملی ایران به مدت ده سال واگذار شد و از آن پس تعیین طرح ، نوع ، مبلغ و تعداد اسکناس منتشر شده در ایران توسط این بانک باید تایید می شد، ولی هنوز هم اسکناس در لندن منتشر می شدند تا اینکه بالاخره انتشار این پولهای کاغذی نیز در ایران میسر شد و ادامه یافت.
اسکناس تماما ایرانی در سال 1361 با ساخته شدن ساختمان چاپ اسکناس به صورت آزمایشی در کشورمان با انتشار اسکناس های 200 ریالی شروع و در نهایت منجر به انتشار رسمی اسکناس در ایران شد . امروزه تمامی اسکناس های انتشار یافته، توسط این مرکز در سیستم بانکی کشورمان مورد استفاده قرار می گیرد هرچند در اوایل کار صرفا انتشار پول کاغذی یا همان اسکناس در ایران انجام می شد و کاغذ مخصوص آن از کشور انگلستان وارد کشور می شد اما روند استقلال نشر اسکناس با ساخت کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادر در سال1376 و تولید آزمایشی آن طی سال 1381 در کشورمان تکمیل و امروزه سیستم چاپ و نشر اسکناس ایران هیچ وابستگی به خارج از مرزهایش ندارد.
نکات جالب در مورد اسکناس های ایرانی
در اوایل پیدایش اسکناس در ایران همانطور که می دانید صرفا بانک شاهی که شعباتی در مشهد، تهران، اصفهان، تبریز و شیراز داشت اقدام به انتشار این نوع پول می کرد بنابراین هر بانک با توجه به منطقه فعالیت خود اسکناس منتشر می کرد و این اسکناس ها صرفا در منطقه تحت پوشش این بانک قابل استفاده بود . اما با توجه به ایمن نبودن اسکناس های آن دوره جالبترین نکته در باره اسکناس، اولین جعل اسکناس در ایران بود که در تاریخ 1292 هجری شمسی توسط میرزا آقا خان اسکناسی صورت گرفت اما یک اشتباه کوچک این جاعل باعث به گرفتارشدن او در دام قانون شد . این جاعل حرفه ای هنگام جعل اسکناس 2 تومانی در مشهد به جای درج عبارت «قابل پرداخت در مشهد فقط» از عبارت «قابل پرداخت فقط در مشهد» استفاده کرده بود که جابه جایی این یک کلمه باعث گرفتارشدنش شد.
عزتی